De Transitievisie Warmte die alle gemeenten moeten opstellen, is in het beslissende jaar aangekomen. De eindstreep betekent echter niet het einde, verre van dat. Te snelle keuzes, zo beamen experts, kunnen zorgen voor een remmende voorsprong.

De digitale Ronde Tafel Transitievisie Warmte (TVW) van Duurzaam Gebouwd leverde een lange reeks inzichten en aanbevelingen op. De vijf experts, soepel aan de tand gevoeld door Aleida Verheus (WarmteTransitieMakers), kwamen tot de conclusie dat veel gemeenten nog geen definitieve keuzes maken. En dat mede door gebrek aan capaciteit en kennis in die gemeenten, ook al zijn er subsidies om die in te huren. Ook de discussies over de RES, met windmolens en zonneparken, kost het gemeentelijk apparaat veel energie, aldus Erik Haverkort (gemeente Hattem).

Wachten

Er zijn gemeenten, zo vertelde Eefje van Empel (Tauw), die nog nauwelijks zijn begonnen met de TVW, terwijl anderen al concreet aan de slag gaan met wijkuitvoeringsplannen. Van Empel: “Hoe concreter de TVW, hoe spannender het wordt. Verschillende gemeenten laten echter ruimte open. Vooral in kleinere gemeenten of plaatsen waar geen warmtenet beschikbaar is. In wijken waar geen technische oplossing aanwezig is, wordt soms krampachtig gezocht naar een systeem, terwijl je misschien beter kunt wachten.”

Yke Wynia (Enexis) ziet dat sommige provincies al goed vorderen (Overijssel) en sommige nog niet (Brabant). Ze ervaart dat er veel ‘vormvrijheid’ is voor gemeenten om hun plannen in te richten. Haverkort waarschuwt in dat kader voor een remmende voorsprong: “Je wilt later ook van nieuwe ontwikkelingen kunnen profiteren.” Hetzelfde speelt voor inwoners die nu zelf al van het gas afgaan. Daarin schuilt nóg een risico, aldus Lernard Simonis (Roodenburg): “Early adopters zullen later niet meer meedoen met een collectieve oplossing.” En dat haalt mogelijk de business case onderuit, voegde Jan Engels (Klimaatverbond) toe.

Keukentafel

Bij het opstellen van de transitievisie blijkt bovendien dat de keuze voor technische oplossingen niet voorbij kan en mag gaan aan de sociale kant van de transitie. Zo heeft Hattem eind 2020 al een TVW vastgesteld, maar zal er nog veel met inwoners moeten worden gesproken. Haverkort: “Dat proces gaat veel aandacht vragen. Van keukentafel naar keukentafel, straat voor straat. We hebben nog tot 2050, dus de gemiddelde vastgoedeigenaar investeert in die periode bijna twee keer in zijn warmte-installatie. Als je dat handig plant, kun je daarin de verduurzaming goed meenemen.”

Engels vervolgt: “Zorg er eerst voor dat je als overheid een betrouwbare gesprekspartner wordt, die iets komt brengen in plaats van halen. De discussie is lang gedomineerd door de kreet ‘van het gas af’. Als wethouders dan snel over warmtenetten beginnen, ervaren bewoners dat als een oplossing ‘die door de strot wordt geduwd’. Laat technische aspecten liever later aan bod komen. Haal die druk ervan af en ga met bewoners in gesprek over de problemen die er al liggen, zoals parkeren of hondenpoep. Voer bijvoorbeeld een burgerbegroting in, dan ben je echt met de relatie met bewoners bezig. Dat komt later goed van pas als je in gesprek moet over de energietransitie.” Verheus: “Mensen wonen niet in een energiesysteem, maar in een buurt of wijk. Gebruik de sociale component ook als bindmiddel, want dat is een onderschatte kracht.”

Participatie

Het is daarbij ook de vraag, zeker in coronatijd, hoe je de bewoners daadwerkelijk bereikt. Van Empel: “Soms wordt dat helemaal niet gedaan. Dan vallen plannen bij inwoners rauw op hun dak. In andere gemeenten wordt er juist buitenproportioneel veel gedaan. Begin met uit te leggen tijdens een eerste bewonersavond, waarna een klankbordgroep, met voorstanders en kritische mensen, de gemeente kan bijsturen. Dat kan prima online gebeuren. Ook omdat het anoniemer is voor mensen die normaal wat stiller zijn en misschien wel voorstander. De boe-roepers hebben dan niet zo de overhand als in een zaal”, aldus Van Empel.

In dit kader is er voorts een duidelijke opkomst van bewonerscollectieven. Van Empel: “Dat zie je met name in landelijk gebied. Daar steken burgers soms zelfs letterlijk samen de handen uit de mouwen. En in gemeenten zonder warmtenet moéten bewoners zelf wel aan de slag gaan.” Het is naast een kwestie van gedrag ook één van geld, aldus Haverkort, en volgens Simonis kun je naast subsidies ook profiteren van natuurlijke vervangingsmomenten.

Energiearmoede

“Waarschijnlijk wordt een verplichting de echte sleutel tot succes”, vervolgde Verheus. Engels is van mening dat je de doelen en de termijnen hard moet stellen: “Als je een nieuwe tv koopt, wacht je ook niet op een betere techniek. Maak het echter niet te abstract. Laat bewoners niet alleen meepraten, maar geef ze ook zeggenschap als er eenmaal een helder kader ligt.”

Simonis oppert dat bewoners nu ook diverse keuzes hebben, zoals het huren van een installatie in plaats van kopen. “Als de gasprijs maar genoeg stijgt, wordt de kwestie vanzelf urgent.” Engels: “De rekening komt dan wel bij de verkeerde groep te liggen. Vaak zijn het hoger opgeleiden, met voldoende inkomen, die zich nu al zonnepanelen of een warmtepomp kunnen veroorloven. De energiearmoede is echt een ding.”

Koeling

Simonis ziet ook wel dat de transitie niet van bovenaf moet worden opgelegd. Als installateur is hij vooral actief in de nieuwbouw, waar dit minder speelt. Engels adviseert om bij nieuwbouw ook de kansen voor de omliggende wijken mee te nemen. En ‘koelte’ niet te vergeten. Engels: “Koude en koeling behoren nadrukkelijk te worden meegenomen in de TVW. Dat biedt meteen heel andere perspectieven en oplossingen. De benadering van de TVW is nu te eendimensionaal. Met slechts de keuze tussen een warmtenet of all-electric.”

Verder pleit iedereen er natuurlijk voor om eerst te isoleren, zeker als de TVW geen concrete oplossingen biedt. Engels: “Inclusief ventileren en zonwering aan de buitenkant en dus ook koeling. In warme zomers, met ook nog airco’s erbij, gooien we alleen maar warmte weg. Dat moeten we niet willen. Zeker als je kiest voor beter isoleren in combinatie met de voortschrijdende klimaatverandering. Dan is er warmte zat en moet je de koeltevraag niet vergeten. Er komen steeds meer mogelijkheden voor collectieve koude- en warmtevoorzieningen, inclusief seizoensopslag van warmte. Die bredere blik van gemeenten is echt nodig.”

Simonis pleit ook voor buffers als WKO’s en smart grids, en volgens Verheus worden er her en der al WKO’s gerealiseerd. Die bieden soms ook later nog koppelkansen voor andere wijken. Een goed voorbeeld van zo’n installatie, aldus Engels, biedt HoCoSto: een lokale oplossing bij kleinschalige warmtenetten, inclusief koeling. Simonis: “Ga dan vooral aan de slag met lagetemperatuur WKO’s, want die bieden bewoners veel keuzevrijheid.”

Corporaties

Ook de relatie met corporaties is van groot belang, aldus Haverkort. “We hebben stevige gesprekken moeten voeren, want een corporatie met gemiddeld energielabel B voldoet al aan de afspraken. Die heeft voorlopig geen geld en tijd om verder te investeren. Ze willen nu wel meebewegen, maar het wordt lastig als je steeds met kleine blokjes vastgoed te maken hebt.”
Uiteindelijk wisselt de inzet van corporaties per gemeente, aldus Van Empel. “Als ze goed in het geld zitten, kunnen ze de startmotor van de TVW vormen, maar sommige corporaties kunnen tot 2030 weinig betekenen.”

De rol van netbeheerders in de TVW is nog beperkt en wordt pas in de uitvoering actueler. Wynia: “Dan pas weten we de impact. We kijken wel naar de kansen die gepaard gaan met de vervanging van infrastructuur in de ondergrond. Het is echter onwaarschijnlijk dat alle partijen (riolering, water, elektriciteit, telecom; red.) tegelijk aan de slag willen.” Dat is wel de inzet van een pilot in de Amsterdamse Watergraafsmeer, aldus Verheus.
Een verzwaring van het elektriciteitsnet is ook aan de orde. Haverkort: “Dat is nodig om een breder scala van technische oplossingen mogelijk te maken, zoals doorstroomverwarmers.”

Hij vat het werk aan de TVW tot slot als volgt samen: “Het kan een heel leuk proces zijn. Het kost veel energie, maar door het met flair te doen, kan het je ook veel energie opleveren. We gaan iets veranderen dat weerstand oplevert, maar we gaan ook iets verbeteren. Dat is geweldig voor de BV Nederland. Als we dat vasthouden, komt het wel goed met die transitie.”

tekst: Ysbrand Visser